عکسهایی از خطّه فریومد / فرومد
زیر مجموعه وبلاگ خطّه فریومد / فرومد ( تاریخی ، علمی ، فرهنگی )عکسهایی از خطّه فریومد / فرومد
زیر مجموعه وبلاگ خطّه فریومد / فرومد ( تاریخی ، علمی ، فرهنگی )
پیشنهاد دوم
بعد از پیشنهاد پیاده رو کنار قبرستان در قبرستان نمانید با هم قدم بزنیم و تا سر چهار راه برویم .
اینجا چهار راه است محلِّ نشستنِ بازنشستگان و خوش نشینها ، پاتوقِ مردمانی که می خواهند کنار هم گفتگو کنند و از هر دری سخنی بگویند ، محلِّ اُتراقِ ماشینهای میوه فروشی هم هست ، راننده ای که چندین ساعت منتظر است تا میوه هایش را به فروش برساند . جمعی هم با نصبِ تورِ والیبال به ورزش مشغولند ، مسافرانِ منیدری هم گاهی منتظر وسیلۀ نقلیه اند تا به روستایشان بروند ، یک مسجد هم در همین نزدیکی است که سرویسِ بهداشتی ندارد ، همۀ اینها ضرورتِ ایجاد یک سرویسِ بهداشتی را فریاد می زنند ، این نه تنها پیشنهادِ من بلکه پیشنهادِ دیگران هم به اعضای محترم شورا و دهیاری بوده است که بیانگر ضرورت آن است تا جایی که یک بار در شُرُف تحقّق بوده است . آیا این بار این پیشنهاد محقّق خواهد شد ؟
ایجاد پیاده رو بین جاده و قبرستان
شورای دورۀ پنجم که روی کار آمد ، چند طرح و پیشنهاد به آنها دادم ، حتّی با چند نفرشان که صحبت کردم ، آنها را بردم و مکانهای مورد نظر را نشانشان دادم . یکی از آن مکانها حدّ فاصل بین جادّه و قبرستان است . در ورودی روستا قبرستان که در دست راست واقع شده از جادّه منفک نیست ، دختران دانش آموز هر روز صبح یا باید از داخل جادّه عبور کنند تا به مدرسه بروند یا از داخل قبرستان . اگر حدّ فاصل جادّه و قبرستان را به موازات تیرهای برق دیوار کنند و با ماسه پُر کنند یک پیاده رو درست می شود . آن موقع دانش آموزان و عابران نه مجبورند از داخل جادّه عبور کنند نه از قبرستان . آیا این پیشنهاد عملی خواهد شد ؟
ایجاد پیاده رو بین جاده و قبرستان
شورای دورۀ پنجم که روی کار آمد ، چند طرح و پیشنهاد به آنها دادم ، حتّی با چند نفرشان که صحبت کردم ، آنها را بردم و مکانهای مورد نظر را نشانشان دادم . یکی از آن مکانها حدّ فاصل بین جادّه و قبرستان است . در ورودی روستا قبرستان که در دست راست واقع شده از جادّه منفک نیست ، دختران دانش آموز هر روز صبح یا باید از داخل جادّه عبور کنند تا به مدرسه بروند یا از داخل قبرستان . اگر حدّ فاصل جادّه و قبرستان را به موازات تیرهای برق دیوار کنند و با ماسه پُر کنند یک پیاده رو درست می شود . آن موقع دانش آموزان و عابران نه مجبورند از داخل جادّه عبور کنند نه از قبرستان . آیا این پیشنهاد عملی خواهد شد ؟
قنات بازار
آب بازار
یکی از قناتهای قدیمی فریومد که با قناتِ کوشک ، « هر دو آب » را تشکیل می دهد ، کاریزِ بازار است . مظهرِ این قنات کنارِ مسجدِ جامع است که دیدگان را روشنی می بخشد ، مردم هر سه محلِّ بالا ، پشند ، جنان از آبِ این قنات بهره مندند ، این قنات سالها خشکیده بود ، همتّی می خواست که دوباره احیا شود ، احیای آبِ قنات هم از جنبۀ کشاورزی مهمّ است و هم از دیدگاه زیبایی کوچه هایی که آب در آن جاری است . بیشترِ مردمِ روستا آشامیدنِ این آب را بر آبِ لوله کشی برتری می دهند . احیای این آب از بُعد تاریخی ، احیای تاریخِ فریومد هم هست .
آبِ قنات بازار چون همپای آبِ قناتِ کوشک است و « هر دو آب » را به وجود می آورد یک مدار دارند ، هر دو بر مدارِ 14 شبانه روز است . یعنی کسی که شش ساعت آب دارد ، هر 14 شبانه روز ، شش ساعت یا هر هفته سه ساعت آب می بَرد .
چند نفر که اقدام به احیای آبِ قنات کرده اند ، مدارِ آب را از 14 به 16 بُرده اند و 48 ساعت یا دو شبانه روز آب را بدونِ رضایت و اطّلاع اکثرِ مالکان به مبلغِ 40 میلیون تومان فروخته اند تا هزینۀ احیای قنات کنند .
افرادِ اصلی که این آب را احیا کرده اند کتباً نوشته اند که برای احیای آب تا کنون حدودِ 85 میلیون تومان هزینه کرده اند یعنی علاوه بر آن 40 میلیون تومان ، 45 میلیون تومانِ دیگر هم هزینه کرده اند .
آنها برای اینکه این پول را تهیّه کنند به مالکان بابتِ هر تشتۀ آب 40 هزار تومان حَواله کرده اند . برای صحّت هزینۀ 85 میلیون تومان نیاز به صورتحساب و کارشناس هست ولی به فرضِ صحّت آن ، مبلغِ حواله شده به مالکان را حساب می کنیم . البتّه خودشان می گویند از شن شویی معدن هم 10 میلیون تومان گرفته اند چون به آنجا آب می دهند . این را هم در فرضِ صحّت که فقط 10 میلیون تومان گرفته اند حساب می کنیم . سالِ زراعی گذشته 5000000 تومان بابتِ آن دو شبانه روز محاسبه شده است .
معرّفی مختصر فریومد / فرومد
فریومد / فرومد
مهدی یاقوتیان ـ کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث و پژوهشگرِ تاریخ محلّی
« فریومد » نامِ قبلی و قدیمی روستای « فرومد » بوده است . این روستا در مرزِ استانِ خُراسانِ رضوی و استانِ سمنان قرار دارد .
قدیمی ترین مطلبی که دربارۀ فریومد / فرومد مطرح شده ، « سـرو فریومد » است . کتابِ تاریخ بیهـق ( که در قرنِ ششم هجری نوشته شده ) بدان اشاره کرده و در آنجا گفته است : این سَرو 1691 سال یعنی 17 قرن قِدمت داشته که به دستِ زرتشت کاشته شده است ، از قرنِ ششم تا کنون نُه قرن گذشته یعنی میتوان گفت : پیشینۀ این روستا حدّاقلّ به 25 الی 26 قرن قبل بر می گردد . سَرو فریومد و سَرو کِشمر / کاشمر هر دو به دستِ زرتشت کاشته شده ، سَرو کاشمر بُریده و سَرو فریومد سوزانده شده است .
دومین مطلب گذرِ امامِ هشتمِ شیعیان از فریومد در مسیرِ هجرتِ تاریخی خود میباشد که برای فرومدیها شَعَف اَنگیز است .
سومین مطلبِ تاریخی « مسجد جامع فریومد » است ، گر چه بسیاری از نقوش و کتیبه های آن از بین رفته امّا هنوز از پسِ قرنها پابرجاست ، ساختِ مسجدِ جامعِ فریومد به دورۀ سلجوقیان یعنی قرنِ ششم باز می گردد و بعضی آن را تا قرنِ دوم هم جلوتر بُرده اند چون شبیه مسجدِ جامعِ شیراز است که در قرنِ دوم به دستِ عَمرو لیث ساخته شده است . برخی آن را آتشکده دانسته اند که بعد تبدیل به مسجد شده است .
چهارمین اثرِ تاریخی که اکنون تَلّی خاک از آن برجای مانده ، مخروبه های قَلعه و عِمارتِ شهرستان است ، که به دستِ علاء الّدین محمّد وزیر در قرنِ هشتم ساخته شده ، در قرنِ هشتم فریومد مرکز ِایالتِ خُراسانِ بزرگ بوده است .
پنجمین اثرِ تاریخی ، خانقاه فریومد است ، از خانقاه چیزی بر جای نمانده ، بلکه محلّه ای بدین نام است امّا خوشبختانه وقفنامۀ مکتوبِ آن در کتابِ « حدائق الوثائق » نوشتۀ حکیم الدّین محمّد بن علی النّاموس خواری فریومدی موجود است . در قسمتی از این وقفنامه آمده است :
و بَعدَما که این بُقعه را بر زُمرة زُوّار و فِرقِة فُقراء و رَفَقة ابناء السّبیل وقف گردانید ، جهتِ اطعامِ طوائفِ اُمَم ، عَلی تَفاوُتِ مَراتِبِهِم و تَبایُنِ مَذاهِبِهِم . حالیا املاک که بارز میگردد در این مواضع مذکوره بر این بُقعة متبرّکه وقف کرد و چون محبّتِ اولادِ رسول ـ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ ـ سراپای وجودِ مبارکِ او را مزیّن گردانیده است و با اجزا و اعضای او ، کَالدَّمِ وَ اللَحمِ در آمیخته ، شرط فرمود که ؛
* خادمِ این خانقاه تابعِ اهلِ نبی و معتقدِ شیعۀ امیرالمؤمنین علی ولیّ ـ عَلیهِمُ الصّلوة وَ السَّلامُ ـ باشد .
* و از سرِ کَرَم بینهایت و اِنعامِ بیمنّت لفظِ مبارک راندند که هر چه بدین بُقعه فرود آید ـ عَلی اَیِّ مَذهَبٍ یَکونُ مِنَ المَذاهِبِ الاِسلامِیَّةِ ـ مدّت مُقام بیشرط ثَلاثَةِ اَیّام او را اِطعام کند . لا یَقتُرُ وَ لا سَرَفَ و اِن کانَ لا بُدَّ مِنَ الطَّرَفَینِ فَالسَّرفُ فَاِنَّهُ اَولی بِالشَّرَفِ .
این جملات یادآورِ سخن ابوالحسن خرقانی است که گفته است : هر که بر این سَرای درآید نانش دهید و از ایمانش مپرسید ، آن را که در نزدِ خدای تعالی به جانی اَرزد در نزدِ بوالحسن به نانی ارزد .
هر تَن که خدای را به جـانی ارزد
بایـد که تـو را نیز به نـانـی ارزد
از لطفِ تو گر غَمزده ای شـاد شود
نـزدِ خِـرَد این مُلک جهـانی ارزد
دیوان ابن یمین ، ص 669
ششمین اثرِ تاریخی را میتوان آرامگاهِ ابن یمین فریومدی قطعه سَرای معروف بر شُمرد . تعمیرِ این آرامگاه به سالِ 1353 خورشیدی بر می گردد امّا خودِ این شاعرِ قطعه سرا زاده شده به سالِ 685 و درگذشته به سالِ 769 هجری قمری است . به گفتۀ دولتشاه سمرقندی در « تذکرة الشّعراء » ، ابن یمین در صومعۀ پدرش دفن شده است ، پس این آرامگاه نشانِ از دو شاعرِ فریومدی دارد . پدرِ ابن یمین ، محمّد طُغرایی در سالِ 722 در فریومد درگذشته و صاحبِ چند کتاب است که نسخه های خطّی آن در حالِ آماده شدن برای انتشار است .
دو مزار هم در فریومد هست که یکی وابسته به همان خانقاه و دیگری مرتبط با ساداتِ زُباری است ، یعنی فرزندانِ مُحدّث ابویعلی زید که از فریومد به اصفهان رفته و در آنجا درگذشته ، آرامگاهِ شاه زید یا امام زید در اصفهان مُنتَسب به اوست .
خاندانِ زنگی فریومدی به پنج نسل وزیر بوده اند ، علاء الدّین محمّد و پدرش عماد الدّین محمّد و محمود و طاهر زنگی فریومدی و علاء الدّین هِندو و چند تَنِ دیگر .
علاء الدّین محمّد به دستِ سربداران به قتل رسیده ، یعنی فریومد از درگیری سربداران که در حَوالی باشتین است بی نصیب نبوده ، شیخ حسن جوری از همان حوالی به سبزوار آمده و با شیخ خلیفه که در مسجد سبزوار به دار آویخته شده همداستان گشته است . آرامگاهِ شیخ حسن جوری نیز در 12 کیلومتری فرومد یعنی میرعَلَم و فیروزآباد است .
دانشمندانِ فریومدی بسیارند ، حوزۀ علمیّۀ عمادیّه در کنارِ مسجدِ جامع ، محلِّ نَشو و نمای دانشمندان و نوشتنِ کُتبِ تفسیر و سایرِ علوم بوده است . حکیم الدّین فریومدی در قرنِ هشتم در فریومد دار الحَدیث تأسیس کرده است .
بیمارستانِ فریومد که دکتر شریعتی دوبار در مجموعه آثارش بدان اشاره کرده و به استنادِ آن گفته ، در قرنِ هشتم دختران پرستار و نِرسینگ بوده اند و شروعِ پرستاری از جنگِ جهانی اوّل توسّطِ خانم نایتینگِل نیست ، مربوط به اسلام و فرهنگ شرق و نمونههایی مانندِ بیمارستانِ همین روستاست .
تفسیر الجدید را شیخ محمّد عزیزی / سبزواری از همین روستا نوشته که در بیروت در هفت مجلّد منتشر شده و یکی از مراجعِ کنونی پایگاه علمی نجف آیت الله العظمی شمس الدّین واعظی زادۀ همین روستاست . موطنِ اصلی پدرش شیخ حامد و پدرانش نیز در همین روستا بوده است .
حکیمان و دانشمندانِ فریومد / فرومد
سیّد اجلّ ابویعلی زید ( محدّث ) ، سیّد اجلّ فخرالدّین ابوالقاسم علی ( رئیس ) ، سیّد اجلّ عزّ الدّین ابویعلی زید ( رئیس ) ، فخر الدّین حسین ، الحکیم یحیی بن محمّد الضیائی الفریومدی ( شاعر ) ، الحکیم ابوالعلاء حمزة بن علی المجیری ( شاعر ) ، الحکیم تاج الحکماء الموفّـق بن مظفّـر القـوامی ( شاعر ) ، ناصح الدّین ابراهیم بن على النظام الکاتب البیهقى ( نویسنده ) ، حکیم الدّین محمّد بن علی النّاموس الخواریّ الفریومدی ( نویسنده ، محدّث ، عارف ، صاحبِ کتابخـانه و دارالحدیث فریومد ) ، قطب الدّین امیر حیدری ( عارف ) ، علی حیدری ، یمین الدّین سیّد حسن ، شیخ بدر الدّین معرّف ( عارف ) ، امیر یمین الدّین الطغرائى الفریومدى ( شاعر ) ، محمـود بن یمیـن الـدّین / ابن یمین ( شاعر و نویسنده ) ، مجتهد حسین ( فقیه مدرسۀ عمادیّۀ فریومد ) ، مسعود کافی ( مدرسۀ عمادیّه ) ، مدرّس شمس الدّین ( مدرسۀ عمادیّه ) ، نایب فریومدی ( نویسندۀ ذیلِ مجمع الانساب ) ، محمّد بن حبیب الله سبزوارى نجفى / عزیزی ( مفسّر قرآن ) ، آیت الله شیخ حامد واعظی ( مدرّس ) ، آیت الله شمس الدّین واعظی ( فقیه / نجف ) ، آیت الله سیّد رضا ضیایی ( نویسنده ) ، ...
حاکمان ( خاندانِ زنگی فریومدی که چند نسل وزیر بوده اند . )
خواجه عزّ الدّین طاهر فریومدی ( نیابتِ مطلقِ حکومتِ خراسان و مازندران )
فرزند طاهر : صاحب اعظم وجیه الدّین زنگی الفریومدی ، ( وزیر و مستوفى خراسان )
فرزندان وجیهالدّین : نظام الدّین یحیی ، عزّ الدّین طاهر ، خواجه علاء الدّین هندو ( وزیرِ کرمان )
خواجه جلال الدّین بایزید ( واقفِ خانقاه فریومد ) ، بهاء الدّین زکریّا ، تاج الدّین محمود
فرزندانِ تاج الدّین محمود : خواجه عماد الدّین محمّد ( وزیر و واقفِ خانقاهِ سلطانیّۀ زنجان ) ، خواجه نجم الدّین خضر
فرزند عماد الدّین محمّد : خواجه علاء الدّین محمّد ( وزیرِ خراسان )
خواجه وجیه الدّین زنگی ، جلال الدّین محمود ، غیاث الدّین بن علی فریومدی ( نایب ) و ...
نگاهی به محصولاتِ فرومد
فلفل از محصولاتِ صادراتی فرومد است . دربارۀ فریومد سخن بسیار است ، می توانید به وبلاگ « خطّۀ فریومد / فرومد » مراجعه کنید .
برخی از محصولاتِ فریومد در تاریخِ بیهق این گونه معرّفی شده است :
در دیهِ ششتَمَد آبى [ گُلابی ] باشد شیرین گرانسنگ که مدّتى بتوان نهاد که خلل نپذیرد ، و انجیرى باشد زردِ لطیف چُنانکه از لطافت خشک نتوان کرد و انجیرِ سفید و زردِ فریومد خشک توان کرد .
در دیه فریومد انجیرِ سُرخ و انجیرِ زرد خیزد چُنانکه خشک کنند و در کتابِ قانون آورده است که بهترین انجیرها و موافق تر با طبعِ مردم انجیرى بود که اوصافِ آن در انجیرِ فریومد موجود است و آنجا کاریزهاى آب بسیار است و هواى سَهلى و جَبلى دارد ، میوۀ آن به غایت موافق بود ، و از تناولِ آن امراض کمتر تولّد کند .
در فریومد و حدودِ آن خَلیّه مُنج اَنگبین [ کَندوی زنبورِ عَسَل ] باشد و عسلى به غایتِ کمال چُنانکه در دیگر نواحى نیشابور مثلِ آن نیست .
تاریخ بیهق ، ص : 278 ـ 280
نانِ محلّی فرومد
کلوچۀ فرومد
آش جوشبره و آش وَبُرده ( رشته )
علف خرس ( زالزالک )
این معرّفی به درخواستِ شرکت تعاونی توسعه عمران دهستان فرومد
برای ارائه در محلّ دائمی نمایشگاه های بین‌المللی تهران ( دیماه 1395 ) نوشته شد .
در کوچه باغهای فرومد
امروز با هم به میانِ باغهای فرومد می رویم ، دوربین دستِ « دکتر مهدی شاهرخ » است ، آنچه از نگاهِ تیزِ او غایب نمی ماند ثبت می شود و من مختصر توضیحی می دهم . با ما همراه باشید .
این باغها از « محلۀ جنان » است . از دور « مزار کوچۀ بالا » هم دیده می شود از دو زاویه ،
یکی کوه گر دیده می شود ، دیگری کوه بشاورود
اینها « خَویر » است ، خویر یا جالیز ، از آنجا که آب هست ولی کم هست ! یک قطعه زمینِ کشاورزی با فاصله های مناسب مرزبندی می شود تا بهتر آبیاری شود .
در این خویرها « جُوْ » کاشته شده است .
این خویرها هم « سبست » یا « یونجه » است .
( سویسی sivisy یا سیبیسی sibis?y و سیس آباد sisabad نزدیکِ مشهد
بدونِ تردید واژه سبست یا سپست مخفّف اسپست پهلوی به معنی« اسب می خورد » یا خوراکِ اسب که اسم گیاهی است به صورتِ ابدال شده وجود دارد زیرا در لهجۀ مشهدی یونجه سبیس sibis یا سیبس sibis و sivis تلفّظ می شود و وجود یونجه زارهای شاداب و مفصّل در این دو آبادی حکایت از استعداد به عمل آمدن یونجه می کند . [ و سویز نزدیکِ بهمن آباد و مزینان ] )
مقدّمه در وجه تسمیّۀ آبادیهای خراسان ، تقی بینش ( 6 صفحه - از 385 تا 390 )
مجموعه زبان و ادبیّات ، یغما ، یادنامۀ یغما »
اینجا « امبارگاه » یا « انبارگاه » است ، انبارِ کودِ حیوانی ، اینها را می بَرند در خویرها پَهن می کنند .
مثل اینجا ، که کودِ حیوانی در خَویر پَهن شده است .
این « جویِ نهال » است ، نهالِ فلفل ، که محصولش برداشت شده است .
اینها « خلَشه » است ، همان چوبهای باقیماندۀ نهالِ فلفل . برای تنور خوب است .
اینجا « سرِ برقِ جوی » است . جوی اصلی در میانِ باغ که از آن آب به خویرها قسمت / منشعب می شود . سر هر خویر ، دو سنگِ ثابت کار گذاشته می شود و بینِ آن دو سنگِ ثابت ، یک سنگِ متحرّک هست که با گذاشتنِ آن برق را می بندند و با برداشتنش برق را باز می کنند . برای بسته شدنِ برق ، مقداری خاک یا پارچۀ کُهنه هم لازم است تا دَرزها گرفته شود .
به جای سنگ این روزها از کِشُوْ استفاده می شود . که آبیاری با آن راحت تر است .
این « غال موش » است . سوراخی که موش کَنده و آب در آن افتاده و به جای آنکه زمینِ زیر کِشت آبیاری شود ، آب هرز می رود .
دنیای تزاحم یعنی همین !
موش در اینجا زندگی می کند او به کشاورز کاری ندارد ، در زیر زمین کانال می کَنَد ، تا کِرمهای داخلِ زمین به محضِ اینکه داخل کانال افتادند یا هنوز نصفِ بدنشان داخلِ زمین و نیمۀ دیگر در کانال آویزان شده ، موش شکار کند و شکمش را سیر کند . امّا آب به داخلِ آن غال / غار / سوراخ / کانال می افتد و کانال را بزرگتر می کُند ، یک وقت کشاورز متوجّه می شود که می بیند چقدر آب هَدر رفته است .
چون آب در سوراخِ موش افتاده و خانه خراب شده ، موش فرار می کند ، کشاورز هم با بیل دنبالِ موش که او را بکُشد که چرا زمین مرا خراب کرده ای ؟!
موش هم زبان ندارد که بگوید : تو چرا مرا خانه خراب می کنی ؟ خانه ام را خراب کرده ای بس نیست ، جانم را هم با بیل می ستانی ؟
این ابزار « به جا گر » است با آن علفهای هَرز را « وَجین » می کنند ، هَرز که نه ، علفهایی که ما خواصِّ آنها را نمی دانیم یا اگر می دانیم جایشان اینجا نیست . پس هر علفی باید در جایِ خود باشد . ولی اینها خودرو هستند و سر بر می آورند که زندگی کنند امّا نمی شود . مثلِ همان سوراخِ موش !
درخت هم می میرد حتّی اگر کنارِ جویِ آب باشد ، هر چیزی یک عُمری دارد . آن وقت « ریشه » اش یک جا می ماند و
« تنه » اش یک جایِ دیگر ! البتّه این ریشه و تنه مرتبط با هم نیستند .
بعضی تنه ها برای « گَزَه » به کار می رود یعنی پایه و حَمایل برای درختانِ دیگر از جمله درختِ انگور .
درختِ انگور راحت رویِ این « گَزَه » ها « لَم » میدهد یا « لمبر » می اندازد !
زمین شُخم می خواهد ، مَرز می خواهد ، آب می خواهد ، وَجین می خواهد و ... اگر رهایش کنی ،
مثل زمینهایی می شود که صاحبانش مُرده اند و وارثانش به آن رسیدگی نمی کنند .
آن موقع « زیل / خار » سبز می شود .
می گویند : اگر خار کاری sAمن ندروی ، خار را لازم نیست بکاری ، خودرو است ، خودش سبز می شود . شما وقتی چیزی به درد بخور نکاری ، ممکن است هر چیز به درد نخوری میدان پیدا کند تا سر برآورد !
این هم از درسِ امروز ! از باغ و صحرا و عکس و دوربین و گشت و گذار و تکنولوژی آموزشی و ...
ای فرومدیهایی که کارتان در فضایِ مجازی pastecopy و forward شده ، کمی هم تولیدِ محتوا داشته باشید ، دست از این همه کارِ تکراری و بی محتوا بردارید ! می بینید از چه چیزهای ساده می توان برای فرومد مطلب تهیّه کرد !
حَنطال
حَندق / خندق / حَنطال / گودال
حیاطِ ما در فرومد کنارِ « کالِ دروازه » است ، یعنی من از کودکی با « کال » آشنا بوده ام .
« کال » چند معنا دارد :
ـ میوۀ نارس ، به قولِ فرومدیها « قِر / غِر »
ـ درختی است بی حاصل مثلِ سپیدار ، سپیدار اگر چوبش به درد می خورد ، درختِ کال تنه اش هم کَج و معوج است .
ـ « مَسیل » یا همان گُذرگاهِ سیل
شاید بدان دلیل به « گُذرگاهِ سیل » ، « کال » گفته اند چون معمولاً قابلِ کِشت و زَرع نیست ، زمین و زمان اجازه نمی دهد ، زمینش حاصلخیز نیست و اگر بوته ای هم در آن رویش کند ، در یورشِ سیل اَمان نمی یابد !
با « سیل » هم آشنایم ، با شُتُرَک زدنِ سیل ! آن وقتها به تماشایِ سیل می رفتیم . با اینکه گاهی در همین « کالِ دروازه » سیل می آمد ولی سیلِ « کالِ شهرستان » دیدنی تر بود . ما برای دیدنِ سیل به کنارِ کالِ شهرستان می رفتیم ، کالِ شهرستان بزرگ و پَهن بود ، آن وقت هنوز بر « گُذرِ سیل » خانه نساخته بودند تا کال را به سمتِ شهرستان هدایت کنند و هر بار که سیل می آید مقداری از پیشینۀ تاریخیِ ما را با خودش ببرد ! سیل حتّی در گودالِ دورِ شهرستان می اُفتاد و به ما می آموخت که دورِ این قلعه علاوه بر اینکه بُرج و بارو داشته ، خندق هم داشته تا دسترسی به آن آسان نباشد .
گاهی بعضی از کوچۀ بالا هم برای دیدنِ سیلِ کالِ شهرستان می آمدند . سیلهای بزرگ اوّل در کالِ شهرستان بود ، بعد در کالِ حوض در کوچۀ بالا بعد در کالِ دروازه .
بعدها برای من این پرسش رُخ داد که : چرا در انتهای کالِ دروازه باغ هست و این سیل به میانِ باغها می رود و خرابی به بار می آورد ؟
یک سال سیل آمده بود و تیرهایِ منیدریها را تا « غالی خی یَوو / غارِ خیابان » آورده بود که بعد منیدریها آمده بودند یک سرِ تیر را به پهلویِ خر می بستند و سرِ دیگر روی زمین می ماند در واقع به دو طرفِ خر دو تیر می بستند و بدین نحو تیرهایشان را به روستایشان باز می گرداندند . از وقتی « سدِّ شیخ حسن جوری » ساخته شده دیگر چُنین داستانی رُخ نداده است .
انتهایِ « کالِ شهرستان » و کالِ کوچۀ بالا « تَهِ باز » نام دارد . امّا تَهِ « کالِ دروازه » باز نیست ، بسته است !
واقعاً پیشینیان و نیاکانِ ما عقلشان نمی کشیده که در « گذرِ سیل » باغ درست نکنند و هر سال در مَعرضِ سیل و آسیبِ آن نباشند ؟!
این پرسشی بود که باید من که « آشنا با کال » و « آشنا با سیل » بودم بدان پاسخ می دادم . یعنی فکرم در جستجویِ پاسخِ منطقی بود . تا اینکه به این نتیجه رسیدم در گذشته های دور « کالِ دروازه » محلِّ سیل نبوده است ! دلایلِ من هم اینهاست :
1ـ انتهای « کالِ دروازه » بسته است و باغهای کشاورزی با درختانِ کُهنسال دارد . اگر انتهایِ این کال ، باز می بوده و سیل در آن جَرَیان می داشته ، قابلِ کِشت و زرع نبوده ، و اگر نهالی هم می کاشتند ، سیل آن را با خود می بُرد و به ثَمَر نمی رسید .
2ـ از انتهایِ کال قدری بالاتر بیاییم به « غالی خی یَوو / غارِ خیابان » می رسیم . طبقِ گفتۀ سالمندانِ روستا ، از بُرج شمالِ غربی باغِ عربشاه به طرفِ حیاطِ آقای میری دیوار و حصاری بوده و آنجا محلِّ آمد و شد نبوده ، محلّ رفت و آمد مردم ، « دروازه » بوده است . آن دیوار ، سوراخِ کوچکی داشته که بچّه ها می توانسته اند از آن عبور کنند . پس وجودِ دیوار در گُذرِ سیل هم منطقی نیست ، اصلاً در گُذرِ سیل دیواری نمی ماند .
3ـ از همان پایِ دیوار تا جای دروازه نشان می دهد که کالِ فعلی تپّه بوده متّصل به تپّۀ قبرستان و بعدها آن قسمت خاکبرداری شده یا سیل راهِ خودش را باز کرده است .
4ـ بالاتر که بیاییم چندین سال پیش جایِ پُل ، سیل « دیوارِ ساروجی » را نمایان ساخته ، این دیوارِ ساروجی که اکنون همسطحِ زمین و پایینتر قرار گرفته به معنای آن است که دیوار به مثابۀ سدّی بوده و مانعِ ورودِ سیل بوده است . در نقشه ای هم از نزدیکِ شهرستان و مسیر همین دیوارِ ساروجی تا جای مسجد جامع به عنوان باروی قدیمی معرّفی شده است . یعنی روی همین جادّه که زمین سفت و سختی دارد .
در دیماهِ 1394 که برای لولۀ گاز کانال کَنده اند چون گُذر از آن دیوارِ ساروجی مشکل بوده ، مسیرِ کانال تغییر داده شده است .
پرسشِ بعدی این است که : لااقل در این صد سالۀ اخیر که در کالِ دروازه هم سیل می آمده است چطور آن باغها دوام آورده اند ؟
اینجاست که ما به ارزشِ « حَنطال » پی می بَریم .
پایین تر از پُل یعنی بعد از همین دیوارِ ساروجی ، سمتِ شرق که الآن حیاط است ، حَنطال یا حَندق یا خَندق یا گودالِ بزرگی بود که وقتی سیل می آمد به آنجا می رفت . رو به روی آن هم یعنی دقیقاً جلوِ حیاطِ عمو حسینِ من و بالاتر از حیاطِ ما گودالی بوده که والدینم چند بار برای من نقل کرده اند : یک سال که آنجا پُر آب بود ما جلوِ حیاط نشسته بودیم یکمرتبه همۀ آب فروکِش کرد . ( شاید کاریزِ کُهنه یا راهِ زیر زمینی آنجا بوده که موجبِ فروکش کردنِ آبِ خندق شده است . )
بالاتر از پُل گودالی بود . گودالها معروف به نامِ افراد بود که ابتدا از آنجا ماسه یا خاکِ رُس برداشته بودند یا در آنجا زیرِ آوارِ آمده و مُرده بودند . سمتِ راستِ آن یک گودالِ بزرگی بود که تا مدّتها آب داشت . بالاتر از آن یعنی پایین تر از « چاه پمپاژ آبِ قناتِ خیرآباد ـ شهرستان » هم خندقِ بزرگی بود که ابتدا آب به آنجا می رفت بعد گودالِ پایین تر ، وقتی آن پُر می شد و آب پَس می زد به گودالِ پایین تر می آمد و همین طور تا آنها پُر شود سیل بَند می آمد .
بالاتر از همه « گَوِ خشکزار » بود که مردم از آن خاکِ رُس برای بنّایی یا خُشکه ( کفِ طویله ) می بُردند .
این گودالها یا حَنطالها چه فایده داشت ؟
خُب جلوِ خرابی و آسیبِ سیل را می گرفت . آب جمع می شد و تا مدّتها آب برای مصرفهای مختلف وجود داشت . مردم گاو و اُلاغ خودشان را می آوردند و از آنجا آب می خوردند ، دخترها ظرفهایِ خودشان را برای شُستن به آنجا می آوردند ، برای گِلکاری هم از همانجا آب بر می داشتند . آب که به تَه می رسید برای افرادِ بی بضاعتی مثلِ ما حُکمِ گچ را داشت که مادرم یک سال با همان تَه ماندۀ استخر ، سقف و دیوارِ خانه را سفید کرد . آن سال ، عید خانۀ ما سفید بود ! آب که خُشک می شد و لایه ها / لاوه ها سِفت می شد حُکم خِشتهای بزرگ را می گرفت و مردم آنها را برای دیوارِ باغ و بهاربندِ خود می بُردند و در واقع حَنطال که با گلِ و لایِ سیل مقداری پُر شده بود دوباره جا باز می کرد و آماده برای سیلِ بعدی می شد .
خُب این حنطالها مانع از آن می شد که سیلاب به باغهایِ مردم خسارت وارد کند .
گویا باغدارها هیچ وقت فکر نکردند که گرفتنِ این گودالها و خانه ساختن در آنجا چه بلایی بر سرِ باغ و مزرعۀ آنها می آورد !
مثلِ اینکه جلوتر وقتی دیوارِ و بارویِ دورِ روستا پُر شده کسی به فکرش نرسیده چه خطری روستا را تهدید می کند . اکنون گاهی سیل خانه و جانِ مردم را تهدید می کند ، تا به حال چند بار سیل به خانۀ مردم افتاده ، یک بار که یک « سواری پیکان » را سیل از بالا آورد و دَمِ پُل گیر کرد و آب به میانِ روستا زد ، مردم به مسجد نبیّ اکرم پناه آورده بودند !
چند روزِ پیش ( 28 فروردین 1395 ) در فرومد سیل آمده ، در « کالِ شهرستان » و « کالِ دروازه » و « کالِ حوض » در کوچۀ بالا و کالهای این طرف و آن طرف تر ،
حتّی آبرفتهای داخلی مثلِ آبی که از تپّه های اطرافِ منبع آبِ شُرب سرازیر می شود یک سرِ آن به « گولی کیال » و یک سرِ آن از جایِ آرامگاه ابن یمین به سمتِ سرِ سنگ می رود .
سیلِ کالهایِ اطراف در جادّۀ « فرومد ـ کاهک » که نصفِ جادّه را خراب کرده ،
در جادّۀ فیروزآباد و شفیع آباد که به مزارع آسیب رسانده
و در داخلِ روستا هم جویِ قناتها و مزارع و ... را خراب کرده است .
سیل که می آید مردم می آیند به تماشا !
تماشا از « مَشی » است یعنی « دیدن در حالِ راه رفتن » . فلسفۀ مشّاء که شنیده اید ، چون ارسطو در حالِ راه رفتن ، فلسفه می گفته است !
ممکن است در یکی از این رفتنها برای دیدن ، سیل تماشاچیان را با خود ببَرد !
سیلی که از کوههای شمالی فرومد سرچشمه می گیرد تا به فرومد می رسد هر چه خاک و مَرتع و پوششِ گیاهی است با خود می بَرد ، در فرومد به باغها و مزارع و گاهی منازل سَرَک می کشد و آسیب می رساند و نهایت از فرومد که می گذرد باز هر چه پوششِ گیاهی است از سرِ راه بر می دارد و زمینها را شنزار می کند و سمتِ استربند و کلاته سادات را در پیش می گیرد در آنجا اگر به خانه ها آسیب نرساند ، مزارعشان را بی نصیب نمی گذارد . بعد راهی جادّۀ « تهران ـ مشهد » یا « شاهرود ـ سبزوار » می شود . جادّۀ را خراب و جانِ مسافران را به خطر می اندازد . تا اینکه برود در پَهندشتِ کویر و شوره زار لنگر بیندازد و نمَ نَمَک ! فرو رود .
آیا نمی خواهید فکری به حالِ این سیلِ خانمانسوز کنید ؟!
اعضای محترمِِ شورایِ اسلامی ، دهیارِ گرامی ، فرماندارِ محترمِ میامی ، استاندارِ گرامی سمنان و همۀ مردمِ خداجویِ این دیار ، سیل هر سال حادثه می آفریند !! نمی خواهید چاره ای بیندیشید ؟!
من یک پیشنهاد دارم : حنطالها را دریابید .
با نظرِ کارشناسی در جایی مناسبِ ، بالاتر از فرومد گودال بزنید ، تصویب کنید کسانی که ماسه برای فروش می آورند فقط از همان جاهای مشخّص ماسه بردارند ، در زمانِ مناسب یکی ـ دو هفته حتّی شده هر سال یک ماه با دستگاههای مکانیکی مثلِ لودر و ... همان قسمتها را خاکبَرداری کنید . آن وقت سیل که بیاید در همان « سیل بندها » می افتد و از سرازیر شدن به سمتِ فرومد جلوگیری می شود ، جلوِ فرسایشِ خاک گرفته می شود ، پوششِ گیاهی محفوظ می ماند ، آبهایِ جمع شده در خندق در زمین نفوذ می کند و قناتها بهره می بَرند ، جادّه هم خراب نمی شود .
آیا بهتر نیست ؟
صاحبانِ قناتها در این امرِ خیر شرکت کنند تا باغهایشان خراب نشود و قناتهایشان پُر آب تر شود .
محیطِ زیست و منابعِ طبیعی علاجِ واقعه را قبل از وقوع کنند . جلوِ فرسایشِ خاک و از بین رفتنِ پوششِ گیاهی و آسیبِ زیست محیطی را بگیرند .
مسئولانِِ راه و ساختمان و مسئولانِ جادّه های روستایی به جایِ « تعمیرِ جادّه ها و هزینه های گزاف بعد از خرابی » به فکرِ راهِ حلِّ بهتری باشند .
مسئولانِ پرداختِ خسارات ، جلوِ خسارت را بگیرید .
دهیار و فرماندار و استاندار در فکرِ آسایش و امنیّت خاطرِ مردم باشند و ...
اگر این پیشنهاد خوب نیست ، شما پیشنهادِ بهتری بدهید .
عکسها و فیلمهای مربوط به سیل 28 / 1 / 1395 را آقای اکبر عبّاسی برای خطّۀ فریومد / فرومد فرستاده است .
حوضِ عرّاف
« حوضِ عرّاف » در فرومد در کوچۀ شمالی مسجد جامع و بالاتر از « باغِ سنگی » در یکی از کوچه های شرقی کال حوض واقع شده است . این حوض از نهرِ رودبار پُر می شده و گویا بر همین مبنا کالِ بینِ نهر و حوض به « کالِ حوض » نامیده شده است .
با اینکه بینِ حوض و مسجدِ جامع که مظهرِ قناتِ بازار بوده فاصلۀ زیادی نیست این حوض بنا شده است .
یکی از حوض های کوچۀ بالا « حوضِ قاضی » است که اکنون اثری از آن نیست . « حوضِ عرّاف » هم ممکن است هیچ چیزی از آن نمانَد . شایسته است کوچه بالاییها آستینِ همّت بالا زنند و فکری به حالِ این حوضها بنمایند . حدّاقلّ حدودِ آن را با بلوک و آجُر ، یک متری دیوار کنند و تابلوی با عنوانِ « مکانِ حوضِ عرّاف » یا « مکانِ حوضِ قاضی » یا ... نصب کنند تا هم کارِ خیرِ پیشینیان از بین نرود و هم در آینده برای امرِ شایسته ای موردِ استفاده قرار گیرد . « حوضِ قاضی » مثلِ « مسجدِ قاضی » بیانگرِ پیشینۀ فریومد است همین طور « حوضِ عرّاف » .
راستی عرّاف به چه معناست ؟
« زندگی باطل و عَبَثِ مردم او را به اندیشه می داشت : خور و خواب ، زن و جنگ ، غارت و تجاوز و هر چه در این حدود بود همة زندگی بود . کاهن و عرّاف ، شیخ و قبیله و چند طاغوت و گردنکش راضی باشند و دیگر از چیزی و کسی باکی نیست . »
تاریخ قرآن ، دکتر محمود رامیار ، انتشارات امیر کبیر ، چاپ چهارم ، 1379 ، صفحۀ 45 .
همراه با نسیم در کوچه های فریومد
همراه با نسیم درکوچه های فریومد
فرومد سه محلّه معروف دارد : « محلّه بالا » ، « محلّه پَشند » ، « محلّه جِنان » .
محلّه پَشند در لهجه و گویش محلّی ، محلّه پشندُوْ peshendov گفته می شود . یعنی محلّه پَشنداب . پَشنداب واژه دگردیسی شده « تَشتَنداب » است . تَشتَنداب ( تَشت + اَندر + آب ) همان « ساعت آبی » بوده که در جریان آبیاری کاربُرد داشته است . احتمالاً صورت دگرگون شده این کلمه چُنین بوده است :
( تَشتَنداب » پَشتَنداب » پَشنداب / پَشندُوْ » پَشَند )
هنوز هم در فرومد آب با تشته خرید و فروش می شود و خانه های تشته ( سالم یا مخروبه ) در میانِ باغها آخرین نَفَسهای خود را می کشند ! تشته / طشته ؛ ظرفِ مسی کوچکی است که تَهِ آن سوراخی دارد ، آن را در ظرفِ بزرگتری که پُر از آب است قرار می دهند ، آب از سوراخ واردِ ظرفِ کوچک می شود و پس از پُر شدن به تَهِ ظرفِ بزرگ تر می اُفتد که در این زمان می گویند تشته اُفتاد .
در فرومد هر تَشته یا فنجان گویا برابر 15 دقیقه است ، البتّه یک تَشته پُفی . یعنی یک بار که همان فنجانِ داخل تَشت پُر شود به اضافة یک پُف / فوت . پس 4 تشته پُفی باید معادل یک ساعت باشد . مدار آب متفاوت است می تواند بر مبنای هفته یا 12 یا ۱۴شبانه روز باشد .
[ از گزارش آقای آرش نورآقایی در سفر به خوارتوران استفاده شده است . ]
ابن یمین در سال 741 هجری در مثنوی کارنامه یکی از محلّه های فریومد را « کوی تشتنداب » می گوید :
چـو پرسیـدیش ای بــادِ سحــرخیـز ــــــــــــــــــــــــ به عــزم « کوی تَشتَنداب » بـرخیـز
دیوان ابن یمین ، ص 584
حکیم الدّین محمّد بن ناموس نیز در کتاب « حدائق الوثائق » نوشته است : « ... جمله باغی که در نُزهت ثانی اِرَم و در طیب مغارس بی نظیر عالَم است در کشتزار قصبه فریومذ که رَشک نمایِ بلدۀ طیّبه ، بل خجلت فزای جَنّت عالیه است ، محدّد جهاتِ او شرقاً فلان و جمله پنجاه استاخ آب از دو « کاریز جِنان » و « تَشتَنداب » که در این قصبه مذکوره جاری است و عبارت از آن هر دو قنات به « هر دو آب » باشد و در لطافت با کوثر در مجارات و با فرات در مبارات آید ... . ( سال714 هجری نبوی ) »
در همان کتاب « حدائق الوثائق » نوشته است : ( و امّا تعریف به « أَینَ » ، چُنانکه می نویسند که : « پاره ای زمین در کشتزار سبزوار » و آنچه اَعَمّ باشد در کتابت اَقدَم باشد ؛ « کقولک فی تعریفِ الانسانِ ؛ حیوانٌ ناطقٌ » و چُنانکه در حجّت نویسند : « در کشتزار فریومذ در محلّه تَشتَنداب در کوچه حامان گوش » )
پس حکیم الدّین در سال 714 و ابن یمین در سال 741 هجری ، یکی از محلّه های فریومد را « محلّه تشتنداب » یا « کوی تشتنداب » می گویند .
ـ یکی از قناتهای فریومد / فرومد « هر دو آب » است ، « هر دو آب » البتّه نام یک قنات نبوده بلکه از به هم پیوستن دو قنات « هر دو آب » به وجود می آمده است . ( به « هر دو آب » هم در لهجه و گویش محلّی « هر دوو اُوْ » har dou ov گفته می شود . ) :
( آبِ کاریز بازار + آبِ کوشک = هر دو آب )
کاریز بازار به قول مرحوم عبدالحمید مولوی ( شکافته آن از زیر مسجد جامع فریومد می گذشته و اکنون بی آب است. ) [ مجله : « یغما » خرداد 1353 ـ شماره 309 ـ ص 170 تا 174 ] این بی آبی موجب شده که عملاً مردم به همان یک قنات هم « هر دو آب » بگویند . امّا آن طور که حکیم الدّین فریومدی گزارش داده « هر دو آب » از به هم پیوستن دو قنات « کاریز جِنان » و « تَشتنداب » به وجود می آید .
( کاریز جنان + کاریز تشتنداب = هر دو آب )
البتّه « کاریز جِنان » که مظهر آن ، زیر « مسجد جامع فریومد » بوده اگر مستقیم به سمت جنوب جَرَیان پیدا می کرده عملاً مسیر کوچه جِنان را طیّ می کرده و در « بقلیزار » یا « کوچه تَه / جلو مسجد سرپلی » به « تَشتنداب » می پیوسته اگر به سمت شرق می آمده در « سرحمّام / جلو مسجدصاحب الزّمان » ، « هر دو آب » می شده است . آب تشتنداب هم عملاً در مسیر محلّه پشند است و زمینهای محلّه پشند و جِنان را آبیاری میکند . پس این دو آب بعد از گذر از کوچه ها در چند نقطه با هم تلاقی داشته اند .
نباید از نظر دور داشت که « آبِ بازار » اگر نه همیشه ، حدّاقلّ بعضی از روزها در قسمتی از « بازار » جاری بوده است . ابن یمین در سال 741 هجری قمری ، مجموعه اشعاری تحتِ عنوان کارنامه برای فریومد (خراسان ) در غربت سروده و نسیم صبح را مورد خطاب قرار داده است . او در خیالِ خود به همراهِ نسیم ، برای رفتن به محلّه هایِ مختلف فریومد و دیدن اشخاص ، از میان « بازار » عبور می کرده و دو باره به « بازار » بر می گشته است . مثلاً به نسیم می گوید : از « بازار » به « حصنِ قدیم » برو ، به چه کسانی سلام برسان و دوباره به « بازار » برگَرد . ابیاتی که در آنها کلمه« بازار » آمده است :
بدو خـدمت رسـان از من پس آنگـاه ــــــــــــــــــــــــ ســوی « بازار »بـردار ای صبـا راه
از آنجــا میرو آسـان تـا به « بـازار » ــــــــــــــــــــــــ که راهی نیست چندان تا به «بازار»
وز آنجـا چــون دعــــا تبلیـغ کـــردی ــــــــــــــــــــــــ چنان خواهم که با« بازار » گـردی
وز آنجا رَجعتی کن ســوی« بازار » ــــــــــــــــــــــــ در آن رَجعـت مـکـن تأخیــر بسیـــار
دیوان ابن یمین ، ص 582 ، 583 ، 584 ، 587
افراد مسنّ گزارش از درختانِ توت و چنارهای بزرگ فریومد می دهند که با قطع شدنِ آبِ بازار خشکیده است . بی جهت نبوده که ابن یمین در « کارنامه » چند جا « جویبار » های فریومد را به « کوثر » و « درختان » کنـار جویبـارها را به « طـوبی » تشبیه کرده و یک جا روشن کرده که منظور او از « درخت طـوبی » ، « درختان چنار » است و یک محلّه فریومد « جِنان » نام گرفته . جِنان ؛ جمع جَنّت به معنای بهشتها و فردوسها و باغها و بوستانهاست .
نشـــان خـطّـه فــریــومـــد آن است ــــــــــــــــــــــــ کـه پنــداری بهشت جـاودان است
به هــر سـو جـویبـاری همچـو کـوثـر ــــــــــــــــــــــــ درختش را چـو طـوبی بر فلک سـر
نَشـــــاط افــــزا هــــــوا و آب در وی ــــــــــــــــــــــــ چـو بـوی میـگســار و سـاغَـر مـی
بهــارش راغهــــا پُـر لالــه و گُـــــــل ــــــــــــــــــــــــ خــزانش بـاغـهـا پُـر مـیــوه و مُـــل
نسیمش در خوشی چون بوی دلبر ــــــــــــــــــــــــ چــو اَنـفـــاس مسیحـــا روحپَــــرور
چـو پرسیـدیش ای بــاد سَحَــرخیـز ــــــــــــــــــــــــ به عــزم « کوی تشتنداب » بـرخیـز
ز طَـرفِ جـــــویـبــــارش زود مـگــذر ــــــــــــــــــــــــ دمـی در چــار سوی او بـه سـر بَـر
نظــر در وی به هـر سـو تیـز بگمــار ــــــــــــــــــــــــ بهشتــی بینــی از انـواع اَزهــــــار
زِ نُـزهَـت هـمـچـو مینـــــو روحپَــرور ــــــــــــــــــــــــ روان در پــای طــوبــی آبِ کـــوثــــر
نسیمش چـون دم عـــود و قَــرنفُـل ــــــــــــــــــــــــ نـــوا و بــرگ او از سُنبُـــل و گُــــل
فَـغـــان برداشته قُـمـری بـه عَیُّــوق ــــــــــــــــــــــــ به سان عاشق اندر هَجر معشوق
مبـــادا چـون بـود آهنـــگ راهــت ــــــــــــــــــــــــ بـه غـیــر از مـدرســه آرامـگـــاهـت
در و درگـــــاه او را چـون ببینــی ــــــــــــــــــــــــ بـدو گـویـی : مگــر خُـلــد بـرینی ؟!
بر اطـرافـش چـو کـوثــر جــویـبـاری ــــــــــــــــــــــــ چـو طــوبـی بـر سـر او هـر چـنــاری
دیوان ابن یمین ، کارنامه
« محلّه یا کوچه بالا » باید در نقطه مقابل « کوچه تَه » باشد . یعنی کوچه ای که در بالا و کوچه ای که در پایین و گُوْدی واقع شده ، این البتّه از نظر جغرافیایی است .
یکی دیگر از محلّه های فریومد « کوی ساباط » بوده است . « ساباط » همان « دالان » است ، کوچه ای که سرتاسر آن دالان است ، باد در آن می وَزد و « ساباد » است ! ( در لهجه و گویش فرومدی « سَباد » گفته می شود . یعنی جایی که در معرَض باد قرار دارد . ) سکونت مادر و فرزندان و برخی بستگان ابن یمین در همان « کوی ساباط » بوده است .
خُرامان رو به سوی «کوی ساباط » ــــــــــــــــــــــــ که آنجـا نَشـو می یـابنـد اَسبـاط
بزرگــــــــانِ مَحَلّــت را ســـراســـــر ــــــــــــــــــــــــ زِ مـن خـدمت رسـان و زود بگـذر
قــدم نِـه در ســــرایِ مـــــــادرِ مــن ــــــــــــــــــــــــ عـزیـز و مـهـربــان و غمخَـورِ مـن
وَز آنجــا ســویِ اطـفـالــم گــذر کُـن ــــــــــــــــــــــــ عـزیـزان را زِ حــالِ من خبــر کُـن
محمّـد را بپـرس از مـن فــــــــــراوان ــــــــــــــــــــــــ حسن را هم ببر درگیر چون جان
دیوان ابن یمین ، ص 587
گویا در آن زمان فریومد سه قلعه / حصار داشته است . « حصن شهرستان » ، « حصن قدیم » ، « حصن جدید » . از مجموع 294 بیت اشعارِ مثنوی کارنامه ، 94 بیت آن در باره « شهرستان » است . یعنی حدوداً یک سوم آن .
بـرو اوّل به « شهــرستـان » خـــــرّم ــــــــــــــــــــــــ که بادند اهل وی ، پیوسته بی غم
پس آنگه جمله یـاران را که هستند ــــــــــــــــــــــــ به شهرستان ، در او خسرو پرستند
زِ مـن خـدمت رســـــان و راه بـرگیـر ــــــــــــــــــــــــ به فـریـومـد خُـــرام ای بـاد شبگیر
دیوان ابن یمین ، ص 587 و 582
به ره اندر یکی « حصن قدیم » است ـــــــــــــــــــــ که ساکن اندرو صَدری کریم است
دیوان ابن یمین ، ص 584
حکیم الدّین محمّد بن ناموس نیز در کتاب « حدائق الوثائق » نوشته است : « و حجّت اقرار این است : اقـرار کرد و اعتراف آورد که ... مرا هیچ حـقّ و نصیب نیست در جمله خانه در « حصن جدید » فریومذ که در سموّ درجات با سماکین در مبارات است و در علوّ درجات با علّیّین در مجارات ... . »
از نظر منطقی هم « حصن قدیم » و « حصن جدید » در مقابلِ هم معنا دارد و تا قلعه جدیدی ساخته نشود به حصنِ اوّلی ، قلعه قدیم گفته نمی شود .
گزارشهای زیر اشاره به وجود قلعه در فریومد دارد . اصطلاح مدرسه پو / پی / پشت « قلعه » برای فرومدیها آشناست . یا آنکه به « عمارت شهرستان » ، « قلعچه / قلعه کوچک » گفته می شد . در گزارشهای زیر به « قلعه » در داخل فریومد اشاره شده است .
عبدالله ابن لطف الله حافظ ابرو نوشته است : « در سال 807 هجری امیر سعید خواجه با احضـار لشکـرها و تهیّه اسباب و آلاتِ جنگ شتابان ... اهـالـى جاجرم را غارت و تاراج کرده متوجّه « فریومد » گشت . سکّانِ آن موضع و بعضى از حوالى آن پناه به « قلعه » برده بودند . چون لشکر بدانجا رسید ، جنگهاى سخت کردند . امیر سعید خواجه دست از جنگ بازداشت ، در بیرون قصبه فرود آمد و حکم فرمود تا باغاتِ آن مسلمانان خراب کنند و درختها را بزنند . لشکریان تَرکِ جنگ گرفته به خرابى مشغول شدند و بعضى درختهاى جوز را پوست باز کردند و تاکها را بریدن گرفتند . » ،
[ زبدة التواریخ ، حافظ ابرو ، محقّق / مصحّح : سیّدکمال حاج سیّدجوادى ، انتشارات : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1380 ، مجلّد سوم : از ص 30 تا 31 ]
در « کتابچه شاهرود و بسطام » که به سال 1296 به سفارش اعتمادالسّلطنه نگاشته شده ؛ کربلایی حسین دهملّایی نوشته است : « قریه فُرومد ... بروجهای بسیاری دارد که بعضی خراب شده و برخی ریخته است و نشانههای دیگر هست که از عمارات و بیوتات باقی است بعضی جاها می کَنَند که خاک آن را به اراضی ببرند علامت خانه و تنور و دیوار ظاهر می شود و خانه های رستمی در السنه خلق مشهور است که آنجا را می کاوند و بعضی چیزها پیدا می کنند الآنه که مشاهده می کنی خیلی بنا بوده است و « قلعه » [ قلعه ای ] در وسط قریه از آن بناها هنوز باقی است که در ایّام ناامنی خلق به آنجا میروند و بسیار استحکام دارد ، اطراف قریه هم از این قبیل علامات بسیار است . مُختصراً در افواه خلق کم کم فـرامـرز ، فُرومد شده است . »
حدوداً در سال 1252 خورشیدی ا . هوتوم شیندلر ( A . Houtum _ Schindler ) در سفرنامه خود نوشته است : « در این فرومد یک « قلعه قدیم » دارد که در زمان فتحعلی شاه به واسطه تُرکمان ویران شده و یک خندق و چند برج تازه در زمان محمّد شاه ساخته شده است ... گویند که « قلعه قدیم » از بنای فرامرز بن رستم بوده است و به این دلیل اسم مربوط به این ده باید فرامرز باشد ، ولی در تاریخِ قدیم اسم این ده فریومد نوشته است . داخل « قلعه » یک آب انباری بزرگ می باشد و در اطراف این ده آثار خندق و علامات دیگر بسیار دارد ... چند سال قبل از این پهلوی دروازه فرومد منـاره بزرگی بوده است که به پیر ماهور مشهور بوده ، این مناره افتاده و آجر این برای عمارت جدید به کار بردند . چند نفر بودند که می گفتند : این مناره را به جهت آجر مخصوصاً خراب کردند . » ،
[ سفرنامه خراسان ، به کوشش ؛ قدرت الله روشنی ، انتشارات توس ، تهران ، تیرماه سال 2536 ، چاپ دوم ، صص 169 ـ 171 ]
اگر شما هم چون ابن یمین همراه با نسیم در « خطّه فریومد / فرومد » گشته اید ، با نظریّات خود ، دیگران را از حظّ خود بهره مند کنید .
